Regions
Region SPISZ (i Słowacki Raj)
Spisz to region, który ma wszystkie atuty popularnego kierunku turystycznego. Na jego obszarze znajdują się cztery parki narodowe. Od północnego zachodu stanowi bramę do Tatrzańskiego Parku Narodowego, od północy do Pienińskiego Parku Narodowego, od południowego wschodu rozciąga się Park Narodowy Słowacki Raj, a od południowego zachodu Park Narodowy Niżne Tatry.
W którym kierunku byście się nie wybrali, Spisz nie pozwoli Wam tak szybko wyjechać. Jego kotliny urzekają swoim pięknem, a bogactwo zabytków, zwłaszcza architektury gotyckiej i renesansowej, rzeźb, malarstwa naściennego i tablicowego, nikogo nie pozostawia obojętnym. Dumą regionu jest także trawertyn. Tutaj też znajduje się Zamek Spiski – największy pod względem powierzchni kompleks zamkowy w Europie. Późnogotycki ołtarz wykonany z drewna lipowego, który można podziwiać w kościele św. Jakuba w Lewoczy, to najwyższy tego typu obiekt na świecie. Wieża kościoła Wniebowzięcia NMP, najwyższa na Słowacji, jest wizytówką Nowej Wsi Spiskiej i widać ją z każdej strony świata. Samo miasto nie bez powodu jest nazywane bramą do Słowackiego Raju. Wystarczy krótki spacer do punktu widokowego Tomášovský výhľad, by przekonać się, że park narodowy kryje w sobie wiele ciekawostek. Prawdziwą ucztą dla oczu jest wycieczka przez Przełom Hornadu, a także spiskie wąwozy i kaniony. Popularną atrakcją jest także najmniejsze ZOO na Słowacji.
Najbardziej znane miejsca
Wędrówki po Spiszu można zacząć od romańsko-gotyckiego klejnotu, jakim jest Zamek Spiski, zabytek wpisany na listę UNESCO. Właśnie tu urodził się ostatni król Węgier panujący przed dynastią Habsburgów – Jan Zápolya. Zamek Spiski jest jednym z najrozleglejszych kompleksów zamkowych Europy i największym zamkiem na Słowacji.
Jeśli zamierzacie podążać szlakiem średniowiecznych zabytków, nie sposób pominąć Kapituły Spiskiej z katedrą św. Marcina i tzw. Spiską Jerozolimą. Dalej najlepiej wybrać się w kierunku Žehry i obejrzeć wczesnogotycki kościół Świętego Ducha z cennymi freskami. Z ciekawostek przyrodniczych okolicy można polecić pobliski Dreveník, około 2-kilometrowy skalisty płaskowyż z charakterystycznymi trawertynowymi wieżami. Jest to największa formacja trawertynowa na Słowacji. Wiele o historii pobliskiego miasta, średniowiecznych Spiskich Włochów (Spišské Vlachy) mówią kamieniczki, gotycki ratusz i pierwotnie romański kościół.
Jeśli wyruszycie dalej na zachód, w Markušovcach warto zwiedzić przepiękny renresansowy pałac, przebudowany w stylu rokokowym. Do pałacu należy także park francuski z letnią rezydencją Dardanely. Około 5 km od miejscowości Markušovce znajduje się znany wytwór przyrody nieożywionej powstały w rezultacie zderzenia różnych warstw geologicznych, znany jako Markuszowski Grzyb Skalny. Ma on około ośmiu metrów wysokości. Oddziaływanie wiatrów, deszczów i mrozów najbardziej odcisnęło się na „nodze”, która szybciej wietrzeje, natomiast „kapelusz” wydaje się bardziej odporny na warunki atmosferyczne.
Rzeka Hornad nieomylnie doprowadzi Was do Nowej Wsi Spiskiej, gdzie już z oddali widać najwyższą wieżę kościelną na Słowacji (87 m), wznoszącą się przy kościele parafialnym Wniebowzięcia NMP pochodzącym z XIV wieku. Z tutejszych zabytków zachował się między innymi klasycystyczny kościół ewangelicki z końca XVIII wieku. Podziw budzi także największy w całej Słowacji rynek w kształcie soczewki otoczony kamieniczkami mieszczan i rzemieślników, z klasycystycznym ratuszem, które świadczą o wysokiej niegdyś randze miasta.
Prawdziwą perłą wśród zabytkowych miast i miasteczek Słowacji jest Lewocza z XIV-wiecznym kościołem parafialnym św. Jakuba kryjącym niezwykle cenne wnętrza pełne zabytków średniowiecznej sztuki sakralnej. Późnogotycki drewniany ołtarz św. Jakuba wykonany z lipowego drewna ma 18,6 m wysokości i jest najwyższym tego typu obiektem na świecie. Podczas spaceru po mieście można zobaczyć renesansowy dom rodziny Thurzonów czy Ratusz, którego początki sięgają XV wieku.
Nieodłącznym przystankiem na trasie spiskich wędrówek są urzekające krajobrazy Słowackiego Raju obfitujące w malownicze skały i wąwozy, Przełom Hornadu i dolina Suchá Belá.
Spisz potrafi zachwycić również zimą, oferując aktywny wypoczynek w licznych ośrodkach narciarskich, takich jak Krompachy – Plejsy czy Mlynky. Historia odcisnęła niezatarte piętno na architekturze domów górniczych i muzeów poświęconych górnictwu. Chyba najdłuższą wsią w kraju koszyckim jest pobliska miejscowość Hnilčík.
Najciekawsze zabytki gotyckie na Spiszu łączy szlak gotycki, który prowadzi też przez obszar Gemeru.
Mniej znane miejsca
Scenerię Nowej Wsi Spiskiej dopełnia położone na obrzeżach miasta najmniejsze i najmłodsze ZOO na Słowacji. Latem tutejsze drzewa zapewniają przyjemny chłód zarówno mieszkańcom ogrodu zoologicznego, jak i odwiedzającym. Warto wspomnieć, że Spisz stał się domem dla sporej części rodziny wybitnego słowackiego polityka, wojskowego i astronoma M.R. Štefánika. W samej Nowej Wsi Spiskiej znajduje się ponoć jego najpiękniejszy pomnik oraz dom, w którym jego matka Albertína mieszkała do samej śmierci u młodszego z braci, Ladislava. Zaledwie parę kroków dalej, w parku pod najwyższą wieżą, znajduje się także Pomnik elektryfikacji miasta (1894), jako że Nowa Wieś Spiska wyprzedziła pod tym względem nawet Bratysławę i inne europejskie metropolie.
W pobliskich Smižanach, największej słowackiej wiosce, można zwiedzić ekspozycję w domu rodzinnym bohatera z czasów II wojny światowej, kpt. Jána Nálepki i cenny, choć wielokrotnie przebudowywany wczesnogotycki kościół z połowy XIII wieku.
Ze Smižan zaledwie krok dzieli Was od Słowackiego Raju, gdzie czeka Was zachwycające dziedzictwo przyrodnicze i wiele atrakcji turystycznych. Niezapomnianym przeżyciem jest szlak wspinaczkowy Kyseľ ferrata czy światowy unikat – łąki Kopanecké lúky. Południowa część Słowackiego Raju z zalewem Palcmanská Maša leżącym u podnóża skalistych południowych zboczy płaskowyżu Geravy jest popularnym miejscem rekreacji z bazą noclegową, infrastrukturą sportową i rekreacyjną.
W upalne dni warto odwiedzić biokąpielisko na terenach rekreacyjnych Dolina Lewocka pod Lewoczą. W południowej części rynku w Lewoczy warto zwrócić uwagę na kościół ewangelicki. Wewnątrz świątyni znajdują się trzy empory, na których umieszczono organy, archiwum i cenną bibliotekę.
Jeden z ostatnich zabytkowych krytych drewnianych mostów na Słowacji znajduje się w Kluknavie. O jego niezawodności świadczy fakt, że na swój pierwszy remont generalny czekał aż sto lat. W Kluknavie znajduje się dzwonnica św. Floriana z 1795 roku.
Z imponującego średniowiecznego Zamku Spiskiego warto wyruszyć do niewielkiego kościoła w miejscowości Chrasť nad Hornádom, zbudowanego na unikalnej piaskowcowej skale noszącej nazwę Farská skala. Świątynia ta uchodzi za jeden z najstarszych obiektów sakralnych na Słowacji. Podczas wyprawy na Spisz nie można pominąć miejscowości Spišský Hrušov z renesansowo-barokowym dworem. Najważniejszym zabytkiem miejscowości Bijacovce jest XVIII-wieczny pałac Csákiego, będący typowym przykładem późnobarokowej czy rokokowo-klasycystycznej rezydencji mieszkalnej.
Jeśli chcielibyście zobaczyć jeszcze jedną z większych osad górniczych, wybierzcie się do Rudnian. Tutejsi mieszkańcy utrzymywali się z górnictwa już od XIV wieku. Wydobywali rudy srebra, miedzi, a później także żelaza i rtęci. Położona w górach dawna osada górnicza Poráč wraz z przepiękną doliną (Poráčska dolina) jest dziś popularną atrakcją. Oferuje doskonałą zabawę i stoki narciarskie, a latem ścieżki Hnileckiej Magistrali Rowerowej. Z kolei w Gelnicy można zobaczyć skansen górniczy, Pochwerk, sztolnię dziedziczną Jozef, muzeum górnictwa lub skorzystać ze ścieżek tlenowych.
Kuchnia
Zanim dojdziemy do legendarnych parówek (spišské párky) czy pierogów (spišské pirohy), na stole powinna pojawić się zupa kminkowa (kminová polifka) albo kremowa zupa na bazie bryndzy (bryndzová polifka). I tak jak gwarancją jej doskonałego smaku jest jakościowa bryndza, tak sekretem legendarnych parówek jest mięso, wyłącznie ze zwierząt wypasanych na wysokogórskich łąkach, oraz dodatek papryki i przypraw, które nadają parówkom wyjątkowego smaku. Znaczenie ma nawet rodzaj drewna używanego do ich wędzenia. Zasadniczo parówki jadało się niegdyś rękami, a o ich jakości świadczyło charakterystyczne chrupnięcie, jakie powinniśmy usłyszeć po ugryzieniu. Jednak Spisz to nie tylko parówki. Składnikiem wielu potraw są ziemniaki. Przyrządzano z nich tradycyjne dania, takie jak pierogi, haluszki (halušky), oczywiście z doskonałą aromatyczną bryndzą, czy nalešniky, które wcale nie są naleśnikami, jakby ich nazwa wskazywała – przypominają raczej placki ziemniaczane. Z kolei gruľovnik to tradycyjne ciasto z farszem ziemniaczanym. Spiszacy potrafią też docenić bogactwo składników odżywczych i smaku zawarte w kiszonej kapuście. A poza tym wciąż wierzą, że dla zdrowia i „na lepsze trawienie” najlepsza jest spišská borovička, czyli tradycyjna jałowcówka.
Wyroby regionalne
Często mówi się, że otoczenie czy krajobraz oddziałują na ludzi, odciskają piętno na wytworach i dziełach człowieka. Spisz był niegdyś bogatym regionem, a jego bogactwo zachowało się po dziś dzień w postaci wytworów kultury materialnej, takich jak rozmaite produkty regionalne i wyroby rzemieślnicze. Przyjezdni chętnie sięgają po tutejsze produkty zielarskie. To właśnie nimi mieszkańcy Spiszu rozgrzewali się podczas srogich zim. I między innymi z powodu tych zim na Spiszu rozwinęło się kożusznictwo. Skóry z owiec i jagniąt oraz wolno żyjących zwierząt – lisów, wilków i niedźwiedzi – były ważnym surowcem do produkcji futer i kożuchów. Ale szyto także kamizelki, krótkie ozdobne kożuszki, czapki i rękawice, które po powrocie do domu będą Wam przypominać ten malowniczy zakątek Słowacji.
Na drogę zabierzcie ze sobą tradycyjny ser owczy lub bryndzę.
